Seksizm nasz fantastyczny? [MYŚLI LUZEM]

Ostatnimi czasy wpadłam na kilka sytuacji, które skłoniły mnie do zastanowienia się i uważnej obserwacji paru wątków i dyskusji. Rzecz zaczęła się od dyskusji o kobietach w fantastyce, a skończyła na mojej smutnej refleksji i entuzjastycznym call to action.

Jak się zaczęło Liczymy dalej Komentarze Inne sytuacje Rozmowy W drugą stronę Wnioski

PS – ponieważ kilka razy podniesiono w dyskusjach argument, że „moja metoda badawcza jest niedokładna” oraz że „nie tak się pisze teksty socjologiczne” chciałabym tylko zwrócić uwagę czytelnikom, że tekst na moim blogu to nie artykuł naukowy, a luźne spostrzeżenia (jak wskazuje podtytuł). Nie zachęcam w żadnej mierze do uznawania go za oficjalne statystyki dotyczące fantastyki w Polsce 🙂

Jak się zaczęło?

Jakiś czas temu dyskutowałam ze znajomą, która zwróciła uwagę, że w jubileuszowym numerze Nowej Fantastyki znajdziemy jeden – dosłownie jeden – tekst napisany przez kobietę. Przejrzałam losowo swoje numery i ich spisy treści – i rzeczywiście, w starszych wydaniach kobiecych nazwisk także jak na lekarstwo. Żeby nie być gołosłowną, wyciągnęłam liczby:

• nr 6/2008 – 2 autorki
• nr 9/2007 – 2 autorki
• nr 9/2017 – 3 autorki
• nr 6/2016 – 2 autorki
• nr 11/2014 – 3 autorki

Nie licząc recenzji. Standardowa liczba tekstów w numerze wahała się od 15 do 23.

Liczymy dalej – inne magazyny

Ale, jak to ja, sięgnęłam dalej. W końcu NF to pismo, które jest już mocno osiadłe na rynku, może mieć stałych współpracowników albo rednacz ma po prostu grono autorów, którym ufa mniej lub bardziej.

W ostatnim posiadanym przeze mnie numerze Fantomu (nr 3) wśród autorek tekstów mamy 3 kobiety na 22 teksty. W numerze drugim jeden tekst kobiety i trzy z kobietami wywiady – czyli łącznie 4 na 20 zamieszczonych w numerze. W aktualnym, jak wynika ze spisu treści, kobiece teksty mamy 2 na 18 wymienionych w spisie, z czego jedna z pań jest na oko bohaterką wywiadu. Pierwszego numeru nie liczę, bo uznaję, że wtedy redakcja dopiero szukała autorów.

W najnowszej Esensji mamy już 13 tekstów pisanych przez kobiety, z czego większość pióra Beatrycze Nowickiej, na 35 tekstów nierecenzenckich, w poprzedniej – 9, jakkolwiek wybija się mała różnorodność autorów w ogóle (gdyby liczyć autorkami, liczba spadłaby 2-3-krotnie). Ponownie nie liczę recenzji.

W Creatio Fantastica 5 tekstów (na 14), w poprzednim 3. Liczyłam tu tylko artykuły i opowiadania, bez recenzji.

Jeśli pamiętacie pismo takie jak Science Fiction Fantasy & Horror, na jednym z blogów znalazłam w komentarzach taką  statystykę: „nie kategoryzowałam kobieta-mężczyzna i po prostu teraz przepatrzyłam na szybko, mogłam się pomylić o jeden-dwa w którąś stronę. W każdym razie na 398 opublikowanych opowiadań 58 było autorstwa, bądź współautorstwa kobiet”.

Czyli kobiety nie chcą pisać? Ano niekoniecznie. W świeżutkim, dopiero uruchomionym Białym Kruku – 6 kobiecych nazwisk na 13 tekstów (w tym ostatnio przeze mnie chwalona Aleksandra Cebo, więc polecę magazyn). W Smokopolitanie w ogóle zatrzęsienie: w sierpniowym numerze 10 babskich tekstów na 13 opublikowanych, podczas gdy rok temu, numer majowy 2016, były tylko 4 – czyli autorki nagle się pojawiły. Nadal nie liczę recenzji.

O co chodzi? Liczby są dość jasne – w fantastycznych pismach pań mamy mniej, ale im starszy/bardziej szacowny tytuł (bo np. papierowy, naukowy), tym gorzej. W nowszych tworach jest stanowczo lepiej. Z mojego doświadczenia wynika, że na portalach jest w ogóle inaczej: na ogół dziewczyn jest tyle samo, a nawet więcej niż chłopaków, tak wśród redaktorów, jak i piszących.

Komentarze

Poszukałam więc dalej. Na fanpejdżu jednego z fantastycznych magazynów pojawiła się jakiś czas temu ciekawa informacja. Według opublikowanego niedawno raportu z badań archeologicznych, w jednym z najsłynniejszych grobów wikińskich wojowników spoczywało ciało kobiety. Informacja pochodziła z naukowego raportu naukowego pisma, napisana przez naukowców z naukowymi tytułami. I chociaż sensacyjna i nie potwierdzała na 100%, że zmarła była wojowniczką – bo nie wiadomo, jakie dokładnie były okoliczności pochówku – wskazywała na nowe fakty, których dotąd w historii nie znano. Gwoli uzupełnienia – na zdjęciach grobowca widać tylko jedne szczątki, do tego szkielet konia i sporo dóbr materialnych.

I widzicie, sekcja komentarzy pod wpisem podzieliła się błyskawicznie. Co ciekawe, płciowo. W większości kobiety zareagowały entuzjastycznie – że fajnie, ciekawe, że kroniki takie i inne wspominają o wojowniczkach różnych nacji, nawet gdy nie były codziennością. W większości mężczyźni zareagowali, delikatnie mówiąc, sceptycyzmem, zwłaszcza jeden z panów, który pod każdą wypowiedzią dobiegał z informacją o podwójnym grobie.

Archeologia to nie mój konik, jednak to, żeby niewolnicę chowano z koniem z rzędem i „oporządzeniem” wojownika wydaje mi się trochę mało prawdopodobne. Komentujący jednak wiedzą lepiej niż archeolodzy.

Podobnych sytuacji – na różnych stronach i dotyczących różnych tematów – widziałam wiele. Panowie starają się w sposób logiczny wyjaśnić, że naukowe badania albo fakty nie są prawdziwe i prawidłowe. Zdziwiłam się, przyznam Wam – nie zwracałam na to wcześniej uwagi.

Inne sytuacje

Dalej pojadę anegdotkami z redakcji różnych.

Na jednym z portali, z którego redakcją się znam, w głównym kanale komunikacyjnym członków redakcji dziewczyny praktycznie się nie odzywały. Bogiem a prawdą trudno było powiedzieć, czy jest tam więcej niż dwie kobiety (bo tyle pisało na czacie). Powód? „Męska szatnia”. Panowie błyskawicznie zarzucili kanał dowcipami o kupie, wulgaryzmami, docinkami w stylu „masz małego”. Dziewczęta się wycofały, zwracanie uwagi nie przyniosło skutków.

Najbardziej „aktywny” tego typu członek czatu czerpał wybitną przyjemność z obrażania innych i wycieczek personalnych zwykle zahaczanych o ich teksty – pastwił się zwłaszcza nad dziewczynami. Został ostatecznie z portalu usunięty – po wielkiej awanturze, gdy zaczął nową członkinię nazywać wprost prostytutką, robić osobiste wycieczki, obrażać jej inteligencję, szkalować. Dopiero wtedy, mimo że wcześniej uwagę też mu zwracano, zareagował jeden z wyżej postawionych szefów redakcji, a jego interwencja doprowadziła u „oskarżonego” do… focha. To z kolei doprowadziło do pewnych nadużyć, co ostatecznie sprawiło, że redaktor naczelny pożegnał go oficjalnie (a czat błyskawicznie się ożywił, także ze strony użytkowniczek). Zanim jednak administrator usunął go z grona użytkowników strony, facet w akcie zemsty czy też złośliwości za taką krzywdę… usunął wszystkie swoje teksty z archiwum portalu.

Wcześniej sama miałam nieprzyjemność współpracy jako „zwierzchnik” podobnego chłopaka. Przekonany był o swojej nieomylności, ciągle próbował naginać zasady rządzące portalem i jego treściami, korektorki potrafił nazwać „idiotkami”, bo ich poprawki „psuły mu rytm zdań w recenzji”, a poza tym większość swoich pretensji podpierał stwierdzeniem, że on ma doktorat, a my nie. Odnosił się do wszystkich z nas z lekceważeniem (taki psikus – wśród korektorów oraz zarządzających sekcją były same dziewczyny – z chłopakami kontaktu nie miał, na ile mi wiadomo), gdy nie mógł ugrać czegoś z nami, szedł na skargę do rednacza. W sąsiedniej sekcji portalu nie mieli z nim tego problemu – a tam korektą i sekcją zarządzali panowie. W końcu pożegnaliśmy się – strzelił focha, gdy okazało się, że dostał ode mnie definitywny zakaz zamawiania książek ekonomicznych, o modzie czy poezji do recenzji… na portal o fantastyce.

Rozmowy

Sięgnęłam więc dalej. Porozmawiałam z kilkoma facetami. Mój mąż, zapytany o opinię, wypowiedział znaczące zdanie: Fandom, jak każda grupa społeczna, jest mniej lub bardziej mizoginistyczny. Dalej było różnie.

Redaktor jednego z magazynów, swoją drogą naprawdę przesympatyczny facet, tyle że z wybuchowy charakterem, momentalnie się zacietrzewił na widok mojej dyskusji z koleżanką. Rozmowę streszczę do jednego fragmentu:

Dlaczego jest tak mało kobiet na łamach czasopisma? Ano dlatego, że poza nieustannym jojczeniem na to, że jest ich mało, nie robią praktycznie nic, żeby ten stan rzeczy zmienić. Miałem stały dział [wycięłam nazwiska], miałem nadzieję, że będzie długo funkcjonował i że będzie też pisać dla nas inne teksty, ale zaczęła odpuszczać sobie terminy, a ja w końcu po iluś opóźnieniach przestałem się dopraszać i ponaglać. Proponowałem [wycięłam nazwiska] – nie była zainteresowana, bo stawki za niskie. Załatwienie tego samego z [wycięłam nazwiska] było kwestią wymiany kilku zdań na privie na Facebooku.

Na moją uwagę, że mało kto spoza jego znajomych zdaje sobie sprawę, że do uznanego papierowego pisma można się tak niemal prosto z ulicy odezwać, zaprotestował, że faceci jakoś się wysyłają. Wymiana zdań była dłuższa i w pewnym momencie mnie samą nazwano seksistką – nie będę tu jednak cytować całości. Pominąwszy to, pozytywnym wnioskiem z dyskusji jest informacja, że można się swobodnie zgłaszać z pomysłami – ślijcie więc swoje propozycje do redakcji magazynów 🙂

Dwaj inni redaktorzy różnych stron uznali, że kobiety po prostu mniej piszą i opowiadań, i artykułów, a siłą ich przecież nie ściągną. Już nie wspomniałam, że ja przecież z nimi współpracuję (chociaż zajmuję się czym innym niż pisaniem jako takim) – pewnie okazałoby się, że jednak nie 😉

I tu podkreślę ponownie – wszyscy redaktorzy, z którymi rozmawiałam, to naprawdę fajni faceci, w codziennej pracy do rany przyłóż i dający mi sporo wsparcia przy moich działaniach dla portali. Niektórzy pomagali nawet przy tym tekście!

Koledzy spoza kręgu redaktorsko-portalowego najczęściej uznawali, że nie ma problemu, bo pewnie kobiety nie piszą. Gdy powiedziałam: popatrzcie na nowsze ziny, jak Smokopolitan, na to, ile kobiet ze mną współpracowało i współpracuje na portalach – najczęściej stwierdzali, że w takim razie fantastyka to zapewne typowo męska działka i dlatego dziewczyny się nie pchają na łamy, a wolą dłubać zaplecze. Dwóch powiedziało, że to w sumie rzeczywiście dziwne. Jeden podkreślił, że wszystkie kobiety, z którymi współpracował, zawalały terminy, były marudne i usiłowały wykręcić się od obowiązków. Gdy zapytałam, czy ja też, bo nic mi nie wspomniał, to trochę się zatknął.

Z ciekawości dla kontrastu sprawdziłam inną „typowo męską” działkę. Mam pod ręką jeden z najważniejszych magazynów marketingowych na polskim rynku, dobrą reprezentację branży, w której stereotypowo nadal rządzą mężczyźni (i w sumie na stanowiskach kierowniczych jest to prawda): na 21 eksperckich tekstów aż 10 – w sumie połowę – napisały kobiety. W mojej firmie, gdy policzyć pracowników, mężczyzn jest jedynie o 3 więcej niż kobiet. Dziękuję, argument o działce podważon.

Na marginesie – przypomina mi to dyskusję o molestowaniu na konwentach. Długo twierdzono, że „takie rzeczy się nie dzieją”, że „cosplayerzy przesadzają”, a nawet podawano argument, że „to przecież konwent, ludzie się przytulają”. Kilka lat zajęło dostrzeżenie problemu na szerszą skalę.

Pisano o tym:

• Nerd Kobieta
• Vice
• Akcja Bezpieczny Konwent

W drugą stronę

Rozmowy, zwłaszcza z dziewczynami, na ten temat, skończyły się… dziwnie. W pierwszej fali trafił mnie internetowy feminizm w wydaniu nieco anty-męskim. Na moją propozycję napisania fajnych artykułów (towarzystwo pisząco-akademickie) i rozesłania po redakcjach – powstała grupa, której pierwszą nazwą było „Czytamy TYLKO kobiecą literaturę”, a po jej zmianie okazało się, że w założeniu członkowie i członkinie nie tyle chcą czytać i pisać o fantastyce i sytuacji w niej, co „czytać genderowo”. Nie mój klimat, podziękowałam.

Tylko kilka dziewczyn, z którymi rozmawiałam, podchwyciło temat pisania artykułów i opowiadań – i wiedzcie, że chyba coś się pojawi w internetach.

Wnioski ilościowe

Zainteresowana tematem kupiłam przy okazji Mężczyźni objaśniają mi świat Rebeki Solnit, żeby zerknąć, co mówią feministki – te, które zajmują się nauką – na tego typu akcje. Podsumowując nową wiedzę, zebrane informacje, rozmowy i literaturę przedmiotu mogę postawić kilka hipotez.

O tym, że światek fantastyczny jest zacietrzewiony i kłótliwy, a im starsi członkowie fandomu, tym gorzej  – wiadomo nie od dzisiaj. Wystarczy poczytać dyskusje na temat tej strasznej poprawności politycznej w książkach czy filmach (ostatni trop – Idris Elba w Mrocznej Wieży; w ogóle polecam fajny tekst u Catus Geekus w temacie), autorów innych niż biali mężczyźni, deklarujących w jakikolwiek sposób rasowe czy genderowe motywy w swoich książkach (chociażby wątek N.K. Jemisin, która zapowiedziała, że w najnowszej książce jej czarnoskórzy bohaterowie rozprawią się z mitologią lovecraftowską, a dokładniej Przedwiecznymi, bo ona sama uważa Lovecrafta za dupka i rasistę, z którego spuścizną  ma ochotę pograć) czy wogóle o odstępstwach od ogólnie przyjętej normy (kilka dyskusji o motywie homoseksualizmu w fantastyce w grupach na FB – przez jakiś czas administratorskie bany za obrażanie użytkowników, nieparlamentarny język czy mowę nienawiści leciały aż miło). Dyskusja rzadko bywa merytoryczna, niezależnie od zasadności głównej tezy. Co ciekawe – wykłócają się w większości faceci, jeśli wierzyć facebookowym profilom. Wygląda też na to, że na każde wspomnienie, że mogą nie mieć racji w kwestii swojej tolerancji czy jej braku – reagują agresją.

Nie można też ukryć, że według mojej wiedzy w polskiej fantastyce przed Ewą Białołęcką (czyli 1994) kobiet praktycznie nie było – tak w redakcjach, jak w publikacjach i zbiorowej świadomości. To rzeczywiście była „męska szatnia” i dla wielu taka pozostała. W słynnym Rękopisie znalezionym w smoczej jaskini Sapkowski na liście najważniejszych „pań zajmują­cych się fantasy” wymienia tylko 4 kobiety z polskiego poletka fantastycznego – dzisiaj praktycznie zapomniane Jadwigę Żylińską i Mirosławę Sędzikowską oraz czasem powracające Ewę Białołęcką i Annę Brzezińską. A cała, międzynarodowa jego lista liczy sobie 98 nazwisk. U Smuszkiewicza i Niewiadomskiego w ich Leksykonie proporcja jest bardzo podobna. Ba, wystarczy zerknąć nawet do popularnej Wikipedii, na listę polskich fantastów. Ciekawych odsyłam dalej – kilka słów na ten temat napisał Jakub Nowak na swoim blogu.

Im młodszy fandom, tym jest lepiej (zobaczcie chociażby, ile kobiet publikuje się teraz w Genius Creations), ale jednak widać jeszcze ten sposób myślenia sprzed lat: że dobrą fantastykę pisze raczej facet. A science fiction to już w ogóle! Nie bez powodu powstają takie inicjatywy, jak Fantastic Women Writers of Poland.

Wspomnę też totalnie na marginesie, że znajoma prowadziła panel z polskimi autorkami na Jagaconie. Podsumowanie było takie, że autorki – tak nowe na rynku, jak i nieco starsze stażem – czują się słabiej promowane niż faceci i mniej doceniane przez wydawnictwa. Przykład: Marta Kisiel, której dwa nakłady Dożywocia wyprzedały się w sumie w całości – mimo minimalnej promocji wydawnictwa, za to ogromnej fanów – a jednak trzeciego nie zaplanowano i w sumie nie zaistniał.

Dowód anegdotyczny i wnioski ogólne

Z moich rozmów i obserwacji wynika, że kobiety rzadziej wysyłają się do magazynów tego typu – bo z góry zakładają, że albo te tekstów nie przyjmują, skoro nie ma informacji o naborze, albo że czysto męska redakcja drukująca głównie mężczyzn na ich tekst spojrzy raczej nieprzychylnie. I nie jest to mój seksizm, wybaczcie, ale coś, co zaobserwowałam i usłyszałam (często jako „widzę, że Magazyn X nie jest dla mnie, piszą tu sami faceci, a na okładce są półnagie laski”).

To wynika, jak wskazują liczne badania społeczne i zwracają uwagę feministki, z jednej strony z wychowania kobiet w Polsce, stawiającego na „grzeczność” i „potulność” (które dopiero od niedawna się zmienia), a z drugiej – ze wspólnego większości z nas, kobiet, zamiłowania do świętego spokoju i niemarnowania zasobów na ryzykowne przedsięwzięcia (bo i tak mamy za dużo roboty), a stawianie na pewniejsze rozwiązania. Przykład anegdotyczny numer dwa: sama mam ogrom pomocy ze strony meża, a i tak praca, gotowanie, zakupy, pranie czy planowanie prac domowych, co jest po mojej stronie w domu, sprawia, że jestem zajęta od 8 do 20.30 – a nie mam dzieci. To oczywiście mój duży skrót myślowy – chętni na pewno znajdą badania, publikacji na ten temat było multum.

Misie łagodzą obyczaje – odsapnij chwilkę przed skomentowaniem,

W kilku dyskusjach okazało się także, że miałam też rację co do jednej rzeczy: sporo wśród moich znajomych nie zdawało sobie sprawy, że do „prawdziwych magazynów” można po prostu napisać z propozycją artykułu. „Ale jak to, do Nowej Fantastyki, Książek czy Fahrenheita mogę po prostu wysłać maila z tekstem?” <– jedna z wypowiedzi mojego kolegi. A Smokopolitan, Silmaris czy pisma ogólniejsze, np. świetej pamięci SOFA, w których kobiet jest coraz więcej, ciągle takie ogłaszane na stronach nabory prowadziły.

Co w związku z tym? Mam kilka wniosków, możliwe, że błędnych, bo do nieomylności nie roszczę sobie prawa:

• ludzie nie wiedzą, że mogą próbować wysyłać się do znanych marek i magazynów – potrzebują informacji
• kobiety uważają, że są w fantastyce dyskryminowane
• mężczyźni uważają, że nie dyskryminują kobiet w fantastyce
• mężczyźni często mówią, że nie dyskryminują kobiet, ale nawet nie zauważają, że są w paru kwestiach skostniałymi szowinistami 😉
• kobiety łatwo przeginają w nie do końca feministycznych zapędach
• mam wrażenie, jakby lwia część fandomu była zawieszona gdzieś pomiędzy mizoginią a mizoandrią, ale uparcie wypierała to ze świadomości
• gdyby redaktorzy części pism byli po prostu milsi wobec rozmówców spoza grona znajomych, mieliby więcej tekstów do wyboru
• dziewczyny, piszcie i ślijcie się, gdzie się da!

PS – dwóch kolegów z fandomu, którym tekst podesłałam przed publikacją, stwierdziło, że jest ciekawy i potrzebny – ale że zapewne wyleje się na mnie za niego wiadro pomyj. Oby się mylili w tej drugiej kwestii! Nie zjedzcie mnie 😉

Zdjęcie główne: PJ Rey/Flickr

PS – jeśli masz ochotę kupić jakąś książkę i jednocześnie wesprzeć mojego bloga, proponuję kliknięcie w te linki:

• książki w Taniej Książce
• e-booki na Virtualo

Kupując tędy, pomagasz Matce Przełożonej! 🙂